TEMEL KO?ULLAR VE ZORLUKLAR
°Õ¨¹°ù°ì¾±²â±ð¡¯nin son yirmi y?ll?k d?nemde sergiledi?i etkileyici kalk?nma performans? sonucunda reel GSYH 2002 ile 2022 y?llar? aras?nda ortalama y¨¹zde 5,4 artm?? ve ki?i ba??na d¨¹?en GSYH iki kat?n?n ¨¹zerine ??km??t?r. Bu b¨¹y¨¹me ayn? zamanda yoksullu?u ?nemli ?l?¨¹de azaltm?? ve 2007 y?l?nda y¨¹zde 20¡¯nin ¨¹zerinde olan yoksulluk oran? 2021 itibariyle yar? yar?ya d¨¹?erek y¨¹zde 10¡¯un alt?na inmi?tir. °Õ¨¹°ù°ì¾±²â±ð ekonomisi, COVID-19 pandemisine ra?men 2020 y?l?nda y¨¹zde 1,9 b¨¹y¨¹m¨¹?, h¨¹k¨¹met politikalar?n?n ve g¨¹?l¨¹ i? ve d?? talebin katk?s?yla 2021 y?l?nda y¨¹zde 11,4, 2022 y?l?nda ise y¨¹zde 5,5 b¨¹y¨¹me kaydetmi?tir.
?te yandan, bu politikalar ayn? zamanda y¨¹ksek enflasyon, kurda de?er kayb? ve y¨¹kselen cari a??k gibi makroekonomik riskleri de artt?rm??t?r. Ancak May?s 2023 se?imlerinden bu yana ekonomi y?netimi ekonominin normalle?mesi do?rultusunda yol alm??t?r. Daha s?k? bir para politikas?na, nispeten ihtiyatl? bir mali duru?a ve yap?sal bir reform g¨¹ndemine dayal? olan bu politikalar ?imdiye kadar ?nemli sonu?lar elde etmi?tir. B¨¹y¨¹me oran? 2023 y?l?nda g¨¹?l¨¹ kalm?? (%5,1), cari a??k ?nemli ?l?¨¹de daralm??, Haziran 2024 itibar?yla enflasyon d¨¹?¨¹?¨¹ ba?lam?? (May?s 2024'te %75'e ula?t?ktan sonra), risk primleri belirgin ?ekilde d¨¹?m¨¹? (2022 yaz?nda yakla??k 900 baz puandan Eyl¨¹l 2024 itibar?yla yakla??k 270 baz puana), rezerv birikimi h?zlanm?? ve b¨¹y¨¹menin yeniden dengelenmesi ba?lam??t?r. Buna g?re, ¨¹? b¨¹y¨¹k derecelendirme kurulu?u da 2024 y?l?nda °Õ¨¹°ù°ì¾±²â±ð'nin devlet risk derecelendirme notunu y¨¹kseltmi?tir.
°Õ¨¹°ù°ì¾±²â±ð'nin makroekonomik politikalar?n?n normalle?mesi f?rsatlar ve zorluklar sunmaya devam etmektedir. Para politikas?n?n s?k?la?t?r?lmas? Merkez Bankas?'n?n gelece?e d?n¨¹k olarak sundu?u kararl? rehberlik ile birlikte, finans piyasalar?na olan g¨¹veni artt?rd?, yat?r?mc?lar?n T¨¹rk liras? varl?klar?na olan i?tah?n? y¨¹kseltti ve orta vadeli enflasyon beklentilerini d¨¹?¨¹rd¨¹. Bu arada, s?k? parasal duru?a ra?men, dezenflasyon zaman alacakt?r ve maliye politikas? deste?i hen¨¹z gelmemi?tir. Enflasyonun s¨¹rd¨¹r¨¹lebilir bir ?ekilde d¨¹?¨¹r¨¹lebilmesi i?in, mali konsolidasyonun yan?nda para ve maliye politikas?n?n koordinasyonu da kritik ?neme sahiptir; istikrara kavu?ma s¨¹reci boyunca yoksullu?u ve e?itsizli?i azaltmak i?in maliye politikas? ayn? zamanda k?r?lgan durumdaki gruplar? da desteklemelidir.
Cumhurba?kan? Yard?mc?s? Cevdet Y?lmaz ve Bakan ?im?ek liderli?indeki ekonomi ekibi, s¨¹rd¨¹r¨¹lebilir b¨¹y¨¹me ve istikrar? hedefleyerek makroekonomik dengesizlikleri ortadan kald?rmaya y?nelik politikalar uygulama koydu. °Õ¨¹°ù°ì¾±²â±ð, 2023 y?l?nda y¨¹zde 5,1'lik bir ekonomik b¨¹y¨¹me kaydetti; b¨¹y¨¹menin 2024 y?l?nda y¨¹zde 3,2'ye ve 2025 y?l?nda y¨¹zde 2,6'ya d¨¹?mesi ve sonras?nda toparlanmas? beklenmektedir. Orta Vadeli Mali Program, b¨¹y¨¹menin ?zel t¨¹ketimden yat?r?mlara ve ihracata kayd?r?lmas?n? vurgulamaktad?r. H¨¹k¨¹metin, y¨¹ksek enflasyonla m¨¹cadele etmesi, iklim ve deprem risklerine kar?? diren?lili?i sa?lamas?, ¨¹retkenlik art???n? h?zland?rmas? ve yap?sal reformlar ve ye?il d?n¨¹?¨¹m yoluyla f?rsatlar? de?erlendirirken ayn? zamanda d?? riskleri y?netmesi gerekmektedir. Uzun vadeli s¨¹rd¨¹r¨¹lebilir b¨¹y¨¹me ve istikrar i?in mevcut politikalar?n s¨¹rd¨¹r¨¹lmesi gerekmektedir.
SON GEL??MELER
Para politikas?ndaki ?nemli s?k?la?maya ra?men, ekonomi 2023 y?l?nda y¨¹zde 5,1 ve 2024 y?l?n?n ilk yar?s?nda y?ll?k bazda y¨¹zde 3,8 b¨¹y¨¹d¨¹. ?zel t¨¹ketim b¨¹y¨¹menin ana itici g¨¹c¨¹ olmaya devam ederken, net ihracat?n katk?s? birinci ?eyrekte 2022 y?l?n?n ¨¹?¨¹nc¨¹ ?eyre?inden bu yana ilk kez pozitife d?nd¨¹. Ancak hem ¨¹retim hem de talep art??? ivme kaybetti. Birinci ?eyrekte, geni?lemeyi g?steren 50 e?i?inin ¨¹zerine ??kan PMI, Eyl¨¹l 2024 itibariyle son 54 ay?n en d¨¹?¨¹k seviyesi olan 44,3'e d¨¹?t¨¹. Otomobil sat??lar? Temmuz ay?nda yakla??k y¨¹zde 16 (y?ll?k bazda) d¨¹?t¨¹.
??g¨¹c¨¹ piyasas? g¨¹?l¨¹ performans?n? devam ettirmektedir. Mevsim etkilerinden ar?nd?r?lm?? i?sizlik oran? May?s ay?nda y¨¹zde 8,5'e d¨¹?t¨¹kten sonra Temmuz ay?nda y¨¹zde 8,8'e y¨¹kseldi. ??g¨¹c¨¹ne kat?l?m oranlar? y¨¹kselerek erkekler i?in y¨¹zde 73'e, kad?nlar i?in Ocak 2005'ten bu yana en y¨¹ksek seviye olan y¨¹zde 37'ye ula?t?. Gayrisafi ¨¹cret ve maa? endeksi, ?zellikle Temmuz 2023 ve Ocak 2024'teki b¨¹y¨¹k asgari ¨¹cret art??lar? nedeniyle, 2024 y?l?n?n 2¡¯nci ?eyre?inde 2023 y?l?na g?re y¨¹zde 115,4 (reel bazda y¨¹zde 44) daha y¨¹ksek ger?ekle?ti.
2023 y?l?nda 45,0 milyar ABD$¡¯na d¨¹?en cari a??k iyile?meye devam ederken, Temmuz 2024 itibariyle 12 ayl?k k¨¹m¨¹latif a??k 19,1 milyar dolara geriledi. Risk primleri d¨¹?meye devam etmektedir; Temmuz 2023'te 500 ve Temmuz 2022'de yakla??k 900 olan CDS primleri Temmuz ortas?nda yakla??k 250 seviyesine inmi?tir. H¨¹k¨¹metin ekonomik program konusundaki kararl?l??? portf?y giri?lerinde bir art??a neden olmu?tur ve bunun sonucunda TL'nin reel bazda de?er kazanmas? ?irketleri ve hanehalklar?n? d?vizden TL cinsinden varl?klara ge?meye te?vik etmi?tir. Bu durum, TCMB'nin rezervlerini ?nemli ?l?¨¹de iyile?tirmesine yard?mc? olmu?tur. May?s sonu itibariyle, swap hari? net rezervler 2020 ba??ndan bu yana ilk kez pozitife d?nm¨¹?t¨¹r. Eyl¨¹l ortas? itibariyle net rezervler 48,8 milyar dolara (takaslar hari? 26,5 milyar dolar) ula?m??t?r. Ancak son aylarda reel TL kurunun de?er kazanmas?, ?zellikle d¨¹?¨¹k katma de?erli ¨¹r¨¹nlerde ihracat? olumsuz etkilerken, nihai t¨¹ketim mal? ithalat? halen g¨¹?l¨¹ seyretmektedir.
May?s ay?nda y¨¹zde 75,5 ile en y¨¹ksek seviyeye ula?an enflasyon, para politikas?n?n s?k?la?t?r?lmas?, kur dinamikleri ve baz etkileri sayesinde Eyl¨¹l ay?nda son 14 ayl?k d?nemin en d¨¹?¨¹k seviyesi olan y¨¹zde 49,4'e geriledi ve pozitif reel faiz oran? b?lgesine girdi. Bu oran Merkez Bankas?'n?n y¨¹zde 41,5'lik y?l sonu hedefi ve piyasa beklentilerinin halen ¨¹zerindedir. Enflasyon, yoksul hanehalklar?n?n daha b¨¹y¨¹k bir t¨¹ketim pay?na sahip oldu?u baz? kategorilerde ?zellikle y¨¹ksektir. ?rne?in, kira enflasyonu Eyl¨¹l ay?nda y¨¹zde 120'nin ¨¹zerine ??km??t?r. Enflasyon beklentilerindeki iyile?me Ekim ay?nda yava?lam??t?r. Piyasa kat?l?mc?lar?n?n y?l sonu beklentisi y¨¹zde 44,1 iken, ?n¨¹m¨¹zdeki 12 ay i?in beklentisi y¨¹zde 27,4 olmu?tur.
Para politikas?ndaki normalle?me ve makroekonomik ihtiyati d¨¹zenlemelerin kademeli olarak kald?r?lmas?, banka k?rl?l?klar?n?n ve sermaye yeterlili?inin iyile?mesine yard?mc? olmu?tur. Bankalar ticari kredi kulland?r?mlar?n? kolayla?t?rm??t?r, ancak y¨¹ksek politika faiz oranlar? mevduat ve kredi faiz oranlar?n? y¨¹kseltmi? ve kredi b¨¹y¨¹mesini s?n?rlam??t?r. Bankac?l?k sekt?r¨¹n¨¹n net d?viz pozisyonu iyile?mi?tir ve k¨¹resel ko?ullar nedeniyle d?? bor? maliyetleri y¨¹kselse de d?? bor?lanmada risk primi d¨¹?m¨¹?t¨¹r. D¨¹zenleyici m¨¹samaha uygulamalar? kademeli olarak kald?r?lmaktad?r ve bu durum baz? bankalar?n sermaye oran?n? etkileyebilir, ancak sermaye tamponlar? halen yeterlidir. S?k?la?an kredi ko?ullar? hanehalk? kredileri ve MKOB?'ler ¨¹zerinde olumsuz etki yaratmaya ba?lam??t?r, her ne kadar halen ?l?ml? seviyelerde olsa da, kredi kart? temerr¨¹tleri artm??t?r ve iflas ve konkordato ba?vurular? kademeli olarak artmaktad?r.
2023 y?l?nda GSYH'n?n y¨¹zde 5,2'sine ula?an y?ll?k b¨¹t?e a????, 2024 y?l?n?n 2¡¯nci ?eyre?i itibariyle GSYH'nin y¨¹zde 4,7'sine geriledi. H¨¹k¨¹met, kay?t d??? ekonomiyle m¨¹cadele d¨¹zenlemeleri de dahil olmak ¨¹zere b¨¹t?e i?in daha fazla gelir elde etmek i?in yeni bir vergi paketi yay?nlad?. ?te yandan, 2024 y?l?n?n 2¡¯nci ?eyre?inde y¨¹zde 26,1 olan kamu borcunun GSYH'ye oran? halen y?netilebilir durumdad?r.
G?R?N?M
Ekonomik b¨¹y¨¹me h?z?n?n k?sa vadede 2024 y?l?nda y¨¹zde 3,2'ye ve 2025 y?l?nda y¨¹zde 2,6'ya gerilemesi, daha s?k? politika ve d¨¹?¨¹k k¨¹resel b¨¹y¨¹menin etkisiyle, 2026 y?l?nda y¨¹zde 3,8'e y¨¹kselmesi ?ng?r¨¹lmektedir. Enflasyon Haziran ay?nda d¨¹?meye ba?lam??t?r ve s?k? para politikas? g?z ?n¨¹ne al?nd???nda kademeli olarak devam etmesi ?ng?r¨¹lmektedir. Cari hesaplar dengesinin 2024 y?l?n?n 2¡¯nci yar?s?nda daha da iyile?mesi ve i? t¨¹ketime daha az ba?l? olacak ve yat?r?m ve net ihracattan daha fazla katk? alacak b¨¹y¨¹me bile?imindeki yeniden dengelenme nedeniyle 2025 y?l?nda da d¨¹?¨¹k seyretmesi ?ng?r¨¹lmektedir. Mali konsolidasyon ?abalar?na ra?men, ekonomik yava?lama ve deprem sonras? iyile?tirme ihtiya?lar? d¨¹?¨¹n¨¹ld¨¹?¨¹nde, genel kamu a????n?n 2024 y?l?nda y¨¹ksek seyredece?i tahmin edilmektedir.
Ekonomik yava?lamaya ra?men, yoksullu?un k?sa vadede daha yava? bir ?ekilde azalmas? ve 2024 y?l?nda y¨¹zde 6,3'e d¨¹?mesi ?ng?r¨¹lmektedir. G¨¹?l¨¹ i?g¨¹c¨¹ piyasas? performans? ve T?FE art?? oranlar?n?n ¨¹zerindeki asgari ¨¹cret art??lar?, yoksullu?un azalmaya devam etmesinin ba?l?ca itici g¨¹?leri olacakt?r. Ancak, asgari ¨¹cret art??lar?n?n kay?t d??? ?al??anlara veya ya?l?lar veya ?ocuk bak?m? hizmetine eri?imi olmayan ebeveynler gibi i?g¨¹c¨¹n¨¹n d???nda olanlara ula?ma olas?l??? daha d¨¹?¨¹kt¨¹r. ?te yandan, yoksullar? korumak i?in asgari ¨¹crete g¨¹venmenin, ?zellikle enflasyonu k?r¨¹kleme olmak ¨¹zere ba?ka ekonomik sonu?lar? da bulunmaktad?r. ?yi uygulanan ve esnek sosyal koruma programlar?, ekonomideki yava?laman?n yoksulluk ¨¹zerindeki etkilerini azaltabilir. Hedeflemeyi ve kapsama oranlar?n? iyile?tirmek i?in, sosyal koruma sisteminin g?zden ge?irilmesi gerekmektedir: 2021 y?l?nda en alttaki ¨¹? ondal?k dilime yap?lan kamu transferlerinin pay?, en ¨¹stteki ¨¹? ondal?k dilime yap?lan transferlerden daha d¨¹?¨¹kt¨¹.
G?r¨¹n¨¹me y?nelik riskler halen a?a?? y?nl¨¹d¨¹r. B¨¹y¨¹medeki yeniden dengelenmenin yetersiz kalmas? makroekonomik istikrar? zorlayacakt?r. Yurti?i ?zel t¨¹ketim halen sa?lamd?r ve yurti?i d¨¹zeltmenin d?? dengesizlikler yaratmas? riski mevcuttur; bu ba?lamda TL¡¯de son d?nemde reel bazda ya?anan de?erlenme ihracat? daha fazla sekteye u?ratabilir ve petrol d??? ithalat? artt?rabilir. Artan jeopolitik gerginlikler de ihracat? engelleyecektir. ?zellikle harcama taraf?nda olmak ¨¹zere ?nemli d¨¹zeyde bir mali konsolidasyonun olmamas?, dezenflasyon s¨¹recini yava?latabilir.
Son G¨¹ncelleme: 25 Ekim 2024
